HN Công tác tuyển chọn và đào tạo phiên dịch

Công tác thông dịch và dịch thuật thường được chia làm hai loại hình chính: dịch kế tiếp (consecutive interpretation), tức thị diễn giả nói một câu, một đoạn hoặc một ý nào đó rồi ngừng để thông ngôn dịch sang tiếng nói đích; và dịch song song (dịch đồng thời hoặc dịch cabin - simultaneous interpretation), khi diễn giả và thông ngôn cùng diễn đạt (hầu như) cùng một lúc. Trong cả hai loại hình, khả năng ghi nhớ của thông ngôn rất quan yếu, nhất là trong loại hình thứ nhất. Nếu không có khả năng ghi nhớ, cho dù là trong "trí tưởng ngắn hạn" (short-term memory), thông dịch sẽ chẳng thể truyền đạt được trọn vẹn ý của diễn giả. Muốn ghi nhớ được, phiên dịch cần phải được đoàn luyện nhiều để vừa phân tích, vừa tổng hợp, vừa sắp đặt thông tin nghe được theo một lôgíc, cấu trúc nhất thiết, bởi không bao giờ có thể nghe và nhớ hết từng lời của diễn giả được. Phải "bắt được cái mạch" ý tưởng của diễn giả. Như vậy, gắn liền với khả năng ghi nhớ là khả năng đoán ý, nắm bắt được tinh thần diễn giả muốn truyền đạt và dự đoán những thông báo tiếp theo diễn giả sẽ bộc lộ căn cứ vào những gì đã tiếp thụ được. tất nhiên, hết thảy những điều này phụ thuộc vào khả năng nghe hiểu của thông dịch, cả nghe hiểu ngoại ngữ lẫn bản ngữ.

Đối với sinh viên, không phải sinh viên nào nghe cũng giỏi, nhớ cũng tài. Ngay cả nhiều xuân đường ngoại ngữ có trình độ nghe hiểu ngoại ngữ rất tốt nhưng không có trí tưởng tốt nên cũng không thể làm thông dịch được. ngoại giả, không phải sinh viên nào cũng có thể huấn luyện được về trí tưởng. Như vậy, tiêu chí trước tiên trong công tác tuyển chọn sinh viên phiên dịch phải là khả năng ghi nhớ của họ.

Để chọn lọc "đúng người" đưa vào đào tạo, cần có phần rà soát khả năng này, có thể chỉ là một đoạn thông báo ngắn vài câu bằng tiếng Việt và đề nghị họ truyền đạt lại. Còn sau này, trong quá trình đào tạo sẽ phải huấn luyện họ liên tục. thời gian đầu có thể chỉ là những bài nghe đơn giản, ngắn trong vòng khoảng 100 - 200 từ và yêu cầu sinh viên bộc lộ lại, cả bằng dạng nói và viết. Đây là phương thức mà chúng tôi được đào luyện ngay từ học kì đầu của năm thứ nhất đại học chuyên ngành tiếng Anh: sinh viên nghe một câu chuyện vui ngắn (thường lấy từ cuốn Stories for Reproduction của L.A. Hill), sau đó kể lại cho nhau, bổ sung cho nhau những chi tiết còn thiếu, chỉnh sửa cho nhau, hoặc viết lại rồi đàm đạo cho nhau để sang sửa hoặc nộp lại cho cha chấm. Lúc đó chúng tôi không thể hiểu hết tác dụng của loại bài tập này, song sau này vào nghề thông ngôn mới thấy chúng có hiệu quả đến mức nào trong việc rèn luyện kĩ năng nghe hiểu, ghi nhớ và tái tạo từ những cái nhỏ nhất. thực tại hiện thời nhiều đay giảng dạy ngoại ngữ cốt tử chỉ luyện cho sinh viên một số kĩ năng nghe căn bản như nghe để điền thông báo vào bảng biểu, nghe để xác định thông tin đúng/sai, nghe và làm theo chỉ dẫn nào đó hoặc trả lời một đôi câu hỏi ngắn. Họ ít chú ý bắt sinh viên phải tái hiện lại những gì nghe được.

Đối với kĩ năng nghe hiểu trong giảng dạy ngoại ngữ theo phương pháp giao dịch thì như thế có thể là đủ (cốt yếu là kĩ năng kết nạp - receptive skill). Tuy nhiên, trong đào tạo phiên dịch và dịch thuật công chứng, tái hiện (reproductive skill) lại là một kĩ năng quan yếu cần được trực tính thực hành.

Tiêu chí thứ hai:

Phát âm, giọng nói Người thông ngôn đòi hỏi phải có giọng nói tốt, phát âm chuẩn, "tròn vành rõ chữ", cả trong bản ngữ lẫn ngoại ngữ, vì họ phải nói cho nhiều người, rất nhiều người nghe. Về tiếng Việt, cần chọn lọc những sinh viên phát âm rõ, không ngọng, giọng nói đủ vang, vì có nhiều trường hợp thông ngôn phải dịch mà không có công cụ âm thanh trợ giúp. Về tiếng Anh, trong quá trình đào tạo cần rèn luyện cho sinh viên phát âm từng âm từng từ một cách chính xác, sau đó là trọng âm, ngữ điệu, và đặc biệt rèn luyện ngữ điệu biểu cảm. Lời nói vô cảm sẽ rất buồn tẻ và nặng nề đối với người nghe, bởi ở nhiều hội nghị không khí thường bị nặng nề với những bài báo cáo dài, khô khan, một chiều, ít này tiếp nối báo cáo kia. phiên dịch cần nói sao cho sinh động, truyền cảm và dễ chịu đối với người nghe, song cố nhiên cũng không nên thái quá (over-acting), chẳng thể hiện xáp ý thức, thái độ của diễn giả.

Trong suốt quá trình đào tạo, cần chọn lọc một cách phát âm thống nhất để rèn luyện cho sinh viên: hoặc tiếng Anh-Anh (British English), hoặc tiếng Anh-Mĩ (American English), hoặc tiếng Anh-Úc (vơ đều phải là ngôn ngữ chuẩn - standard language), bởi thực tiễn trong tiếng nói nào cũng có rất nhiều phương ngữ và không phải phương ngữ nào cũng dễ hiểu, như chúng ta vẫn thấy ngay trong tiếng Việt. Phát âm chuẩn còn quan yếu hơn ngữ pháp và từ vị rất nhiều: người ta có thể nói sai ngữ pháp, dùng từ không chuẩn nhưng người nghe vẫn có thể hiểu được ít nhiều, nhưng phát âm a thành b, b thànhc thì rất dễ khiến người nghe không hiểu, hoặc hiểu nhầm. Chúng tôi đã nhiều lần phải dịch cho diễn giả mà phải rất nặng nhọc mới "đoán" được họ nói gì, đơn giản chỉ vì phát âm của họ (chẳng hạn như một số người Ấn Độ, Sri Lanka, Nhật Bản, kể cả một số người Việt nói tiếng Anh không tốt).

Tiêu chí thứ ba: Trình độ chuyên môn (ngoại ngữ và chuyên ngành liên can)

phiên dịch cần nhiều loại tri thức: ngôn ngữ, văn hoá, tri thức phổ thông hay kiến thức nền (general or background knowledge) và tri thức chuyên môn. Họ cần phải thông thạo, có vốn từ vị phong phú, hiểu biết thấu những vấn đề ngôn ngữ học của cả hai ngôn ngữ, hiểu biết những tương đồng và dị biệt giữa hai tiếng nói chẳng những chỉ về ngữ pháp mà còn về ngữ nghĩa và ngữ dụng. Những hiểu biết đó gắn chặt với kiến thức văn hoá về giang sơn, con người, lối sống, lề thói, phong tục tập quán của hai cộng đồng tiếng nói. Đến lượt chúng, kiến thức văn hoá lại phải dựa trên một nền móng kiến thức bách khoa kiên cố và liên tiếp được cập nhật. rốt cục, mỗi chuyên ngành có những thuật ngữ, cách tả riêng, phong cách riêng, đòi hỏi người làm thuê tác dich thuat phải hiểu được ít nhất là ý nghĩa, nội hàm của chúng, dẫu rằng không thể sâu như một nhà chuyên môn. vì thế, sinh viên thông dịch rất cần được đào tạo sâu về tiếng Việt và lịch sử, văn hoá Việt Nam cũng như những vấn đề rưa rứa của nước nói ngoại ngữ họ đang học. song song cần trang bị cho họ tri thức chuyên ngành mà sau này họ sẽ phải làm việc, ít ra cũng là những tri thức cơ sở, cơ bản nhất của chuyên ngành đó. dĩ nhiên khó có thể đề cập được nhiều chuyên ngành nên cần phải tuyển lựa những chuyên ngành cơ bản, có nhu cầu dùng cao để giảng dạy. Khi tuyển, cũng cần kiểm tra tri thức nền của sinh viên, những tri thức họ đã được học ở các bậc học trước xem họ nắm được đến đâu, từ đó có kế hoạch bồi bổ, bổ sung trong chương trình đào tạo phiên dịch.

Tiêu chí thứ tư: Kĩ năng thuyết trình và khả năng diễn thuyết trước công chúng (public speaking)

Được tham dự nhiều hội nghị, và quan sát diễn giả trong một số chương trình truyền hình như SV96 hay những cuộc thi trong đó thí sinh phải thi hùng biện, dịch tiếng anh sang tiếng việt chúng tôi nhận thấy khả năng diễn thuyết trước công chúng của nhiều người Việt nói chung còn yếu và kĩ năng thuyết trình hầu như chưa được đào luyện một cách chính thức và bài bản ở các cấp học, kể cả ở bậc đại học và sau đại học. Đối với thông dịch, đặc biệt là thông ngôn kế tiếp (consecutive interpreter) cho các lớp đào tạo, tập huấn, kĩ năng thuyết trình và khả năng diễn thuyết lại bừa quan trọng vì bổn phận của thông dịch lúc ấy không chỉ là truyền đạt ngôn từ của diễn giả mà còn phải diễn đạt cả những ý tưởng, những điểm nhấn, những thái độ, quan điểm diễn giả muốn thể hiện. quờ đều phải được thể hiện một cách ngay tức thì, trước mặt đông đảo người nghe, đúng như những gì diễn giả thực hiện. Nói cách khác, thông ngôn đòi hỏi phải là một bản sao "nguyên mẫu" của diễn giả. vì vậy, cần vô cùng chú trọng huấn luyện kĩ năng thuyết trình và khả năng diễn thuyết cho sinh viên thông ngôn. Những kĩ năng, khả năng này gắn liền với sự đoàn luyện trí tưởng và tư duy lôgíc đã nói trong tiêu chí thứ nhất ở trên.

Tiêu chí thứ năm: Sự nhanh nhạy


Sự nhanh nhạy khi dịch tiếng việt sang tiếng anh của người thông ngôn còn trình bày ở chỗ phải biết tuyển lựa ngôn từ, phong cách ăn nhập với bối cảnh dùng, với đối tượng người nghe. Một từ/ngữ trong ngôn ngữ này có thể có nhiều từ/ngữ tương đồng (nhưng chưa chắc đã tương đương) trong tiếng nói kia và ngược lại, do đó rất cần người thông ngôn có sự tuyển lựa đúng đắn, và sự chọn lọc này phải được thực hiện dưới sức ép rất lớn về thời gian. Xin kể lại một kinh nghiệm: mới đây chúng tôi được tháp tùng một đoàn cán bộ của Bộ Tài nguyên & Môi trường tới thăm Đại học Imperial ở thủ đô Luân Đôn. Khi mới tới, ông Giám đốc trọng tâm Nghiên cứu Môi trường của Đại học Imperial (có nhẽ lúc đó chưa nắm rõ thành phần của đoàn) ăn mặc "lịch sự ở mức bình thường" (smart casual) và chào hỏi với phong cách xã giao và cấu trúc câu, ngôn từ khá đơn giản, đời thường. Tuy nhiên, sau khi được giới thiệu thành phần trong đoàn và đoàn trưởng là Thứ trưởng Bộ TN & MT, ngay tức khắc ông cáo lỗi và 5 phút sau quay lại với đầy đủ trang phục chỉnh tề (com-lê, cà vạt), trang trọng, và từ đó tới hết buổi tiếp, ông dùng những cấu trúc câu khá bóng bẩy, ngôn từ chuốt với phong cách "rất ngoại giao" (nói nôm na là he used "posh" - highly formal language) nhưng cũng rất cởi mở, nhiệt liệt và chân thành. Chúng tôi đã phải vô cùng vất vả tìm cách tái hiện phong cách ngôn ngữ của vị Giám đốc này sao cho đúng tinh thần và thái độ trân trọng ông chủ định thể hiện một cách hiển ngôn (explicitly) đối với đoàn Việt Nam. Qua kinh nghiệm này, chúng tôi thấy trong quá trình đào tạo, cần chú trọng giúp sinh viên phân biệt được các phong cách ngôn ngữ, các ngữ vực (register) và biết tuyển lựa sử dụng ngôn từ hạp với từng phong cách, ngữ vực trong ngữ cảnh cấp thiết.