HN Một số suy nghĩ về dịch thuật

Xét về lý tưởng, sự thay đổi độc nhất mà người dịch có quyền thực hành là tiếng nói, là thứ tiếng mà nguyên bản dùng để trình bày những ý nghĩa mà mình muốn mô tả, nhiệm vụ của anh ta chính là dùng một thứ tiếng khác để truyền đạt quờ quạng những cái gì đã được truyển đạt bằng thứ tiếng kia.

Năm 2004 có mấy cuộc hội nghị về dich thuat tâp hợp những chuyên gia có uy tín trong ngành này, phần lớn đều lấy ba tiêu chuẩn TÍN, ĐẠT, NHà làm căn cứ để luận bàn, đàm đạo. nghe đâu đa số đều chỉ băn khoăn về chữ NHà - một nỗi băn khoăn mà chúng tôi nghĩ là hoàn toàn chính đáng, vì chữ NHà dường như chỉ hợp với một văn phong nhất định, và khó lòng có thể nói rằng “phàm là một bản dịch thì cố định phải có cái văn phong được gọi là “NHÔ. Nếu nguyên bản không “nhã”, nhưng mà mấp mô tục lệ, thì bản dịch “nhã” vững chắc là sẽ không thực hành được chữ “tín”, và sẽ nảy một mâu thuẫn đối kháng ngay trong nội bộ của tiêu chuẩn được đề ra.
1. thể loại

Một văn bản, dù muốn dù không, cũng phải thuộc một loại thể nhất thiết, và “tính loại thể” chính là cái mà người dịch phải truyền đạt đầu tiên. Tôi đã từng đọc một chồng bản dịch chuyện cổ tích trong đó người dịch truyền đạt những nguyên bản dài từ 2 đến 12 trang thành những thiên tiểu thuyết dài từ 200 đến 500 trang, và rất kiêu hãnh vì đã chuyển được những chuyện cổ tích sơ lược buồn tẻ thành những pho tiểu thuyết ly kỳ quyến rũ đầy những chi tiết tinh tướng và những đoạn đối thoại sắc sảo cho thấy một vốn hiểu biết sâu rộng về tâm lý dương gian, mà vẫn giữ được nguyên xi cốt chuyện của nguyên bản. Dịch giả từ biệt tôi với một nỗi tuyệt vọng khôn cùng không phải đối với mấy ngàn trang tiểu thuyết của mình, mà đối với sự thấp kém của tôi, người đã không đủ sức hiểu cái giá trị sạch của cái công trình mà ông đã bỏ ra bấy nhiêu công sức để thực hiện. Ba mươi năm sau, khi chúng tôi gặp lại, vẫn chưa có một nhà xuất bản nào đủ sáng láng để ban bố bộ sách của ông. Ai cũng giải đáp ấp úng một câu bất nghĩa: “Hay thì hay tuyệt, nhưng... nó thế nào ấy, không ăn nhập lắm”. Tôi thiển nghĩ: cái không hiệp ở đây chính là tính loại thể.

2. Chuyển thể

Tôi không hề phản đối việc chuyển thể - như đưa lên sàn diễn (kịch nói, kịch thơ, tuồng, chèo, cải lương) hay màn ảnh, chuyển tiểu thuyết văn xuôi thành trường ca có vần điệu, chuyển truyện ngắn thành ngụ ngôn, chuyển chuyện cổ tích thành vè hay thành vũ kịch v.v., v.v. Có những tác phẩm được chuyển thể thành công, có tác phẩm được chuyển thể không thành công bằng. tuốt tuột đều lệ thuộc vào hào kiệt và công sức của người thực hành việc chuyển thể. Dù sao thì nhìn chung, qua việc chuyển thể khó lòng tránh khỏi tình trạng mất mát một cái gì đó trong nguyên tác, tuy không phải không có những trường hợp thức ngoại quý, trong đó kết quả của chuyển thể vượt hẳn nguyên tác về giá trị nghệ thuật. Những thí dụ về trường hợp dịch công chứng này, có lẽ bất kỳ bạn đọc nào cũng có thể tìm ra một cách dễ dàng. Xin nhắc lại một lần nữa là chúng tôi đang nói đến dịch thuật công chứng hiểu theo nghĩa hẹp, nên không dám có tham vọng mở mang khuôn khổ bàn bạc sang những ngành lân cận.

3. Phóng tác

Rất gần gụi với chuyển thể công việc phóng tác, khi một người cầm bút thấy cần sửa đổi nguyên tác ít nhiều để cho tác phẩm ăn nhập hơn với một đối tương nhất quyết, thường hẹp hơn cái đối tương mà tác giả hướng tới. Thường thường đó là đối tượng thiếu nhi. Làm việc này thường là một người lấy làm tiếc rằng một tác phẩm hay nào đó có phần không ăn nhập với một công chúng đúng ra có thể hiểu và thưởng thức nó nếu có ai căn cứ vào những đặc thù của lớp người mình đang muốn phục vụ mà cải biên lại chút ít, sao cho nó khớp với công chúng của mình. Nguyện vọng này hoàn toàn chính đáng, có thể thực hành được và hơn nữa cũng rất cần thiết đối với những người còn phải chờ đợi một sự trưởng thành về trí não mới có thể tiếp cận được một tác phẩm. Cũng xin nói rõ rằng công việc này chỉ có thể làm được với những tác phẩm văn học mà thôi, chứ đối với những tác phẩm nghệ thuật khác thì không ai nẩy ra cái ý phóng tác một bức tranh, một vở kịch câm hay một vũ kịch để cho nó phù hợp hơn với bất kỳ đối tượng nào. Vì một lẽ giản đơn: việc đó không thể nào làm được.

Còn như một loại tác phẩm quan trọng đối với mọi dân tộc như những bái hát ru con (thường là trích mượn từ những bài ca dao) thì công chúng đẵn của nó lại chính là “những người chưa đủ trưởng thành về trí tuệ”, nhưng lại không thể phóng tác được, phải hát đúng từng chữ khi ru con, với niềm hy vọng là nó sẽ được ghi lại trong ký ức thành những kỷ niệm không bao giờ phai mờ để sau này nhớ lại, con người trưởng thành sẽ coi nó như một truyền thống vĩnh hằng thiêng liêng nhất, quý giá nhất của dân tộc.

Sau khi đã nói rõ nội dung của những công việc có phần gần gụi với dịch thuật, khi độc giả đã có thể có được một khái niệm tương đối rõ ràng về những ranh giới khu biệt giữa dịch thuật với những công việc ấy, chúng tôi xin diễn tả công việc dịch thuật như một quá trình gồm có mấy công đoạn tách biệt. Đó là một cách tả có tính ước định, chẳng qua để cụ thể hoá những chi tiết nhiều khi khó xác định của cái công việc không lấy gì làm đơn giản này

4. Những công đoạn của việc dịch thuật

Các tác giả của những giáo trình được đem giảng tại các khoa và bộ môn ngôn ngữ học mà chương trình có bao gồm nội dung dịch thuật thường trình diễn.# công việc của ngành khoa học này dưới dạng một quá trình có bốn công đoạn sau đây:

(1) phân tách nguyên bản trong tiếng nói nguồn (Source Language) để “hiểu” thật rõ tác giả “muốn nói” gì.

(2) Xoá cách ngôn từ hoá của nguyên bản (Deverbalisation of the text)

(3) phân tách những đặc trưng trong nội dung và hình thức của nguyên bản (qua một siêu ngôn ngữ ước định)

(4) Tái ngôn từ hoá bằng tiếng nói đích để có được một văn bản tương đương với nguyên bản (Reverbalisation in the Target Language so that the text obtained would be equivalent to that written in the Source Language).

hẳn nhiên, cách phân ra thành công đoạn như trên không nhất định phải là một quá trình gồm những tuổi lần lượt kế tiếp nhau theo thứ tự thời gian. Mỗi người dịch có thể làm việc theo một phương thức khác nhau, kê cả những phương thức hoàn toàn mặc ẩn (implicite), thậm chí vô thức (unconscious). Nhưng, cũng như khi nói về quá trình thụ đắc (acquisition) vốn kiến thức của người bản ngữ về tiếng mẹ đẻ của mình, muốn dạy cách phiên dịch chẳng thể có cách gì ngoài cách hiển ngôn hoá (explicitating), tức là nói ra thành lời một cách thổ lộ để người học nhận thức được từng chi tiết, từng giai đoạn của quá trình thụ đắc vốn tri thức cấp thiết. Ta hãy xét kỹ từng công đoạn trong quá trình làm việc của người thông dịch có tri thức hiển ngôn về quá trình này.



Người có kinh nghiệm và kỹ năng dich thuat cong chung sẽ đáp:

- Không ai có thể nhớ hết từ ngữ trong một lời phát biểu ở hội nghị, nếu dịch miệng. Người dịch chỉ nhớ cái nghĩa của lời phát biểu. Người dịch viết có kinh nghiệm cũng biết rằng khi hiểu một câu văn, người dịch phải quên cách biểu hiện câu ấy bằng những từ ngữ gì. Sự lãng quên này sẽ càng ngày càng trở thành thiên nhiên, thậm chí tự phát. Trong tâm trí người nghe (người đọc), những từ ngữ của nguyên bản tức tốc bị quên đi để nhường chỗ cái ý mà tác giả muốn truyền đạt. Có thế người nghe (người đọc) mới hiểu được cái ý ấy.

- Vậy cái ý ấy cụ thể là cái gì, khi đã quên hết cách trình bày nó bằng những từ ngữ vốn làm thành cái bệ đỡ vật chất của nó?

- Cái ý ấy thường được giữ lại trong ý thức của người nghe (hay người đọc) dười dạng những hình ảnh về những gì đã được thuật lại bằng lời. Những hình ảnh này có thể tĩnh (phong thái, dáng vẻ) hay động (động tác hay sự đổi thay phong độ, hình dáng). Ngoài ra, những hình ảnh này lại phải được đặt trên bối cảnh của những hình ảnh đã có trong văn cảnh trước đó, rồi lại được giảng nghĩa bằng những kiến thức phổ biến (ngoài tiếng nói học) của người nghe hay người đọc.

Những người nghe dịch miệng trong hội nghị thường ngạc nhiên trước cái trí tưởng “kỳ dị” của người thông ngôn chính là vì cứ tưởng anh ta nhớ hết các từ ngữ, trong khi thật ra anh ta chỉ nhớ cái nghĩa, cái ý mà người kia muốn nói ra thôi. Người dịch viết cũng không hề làm khác, nếu anh ta đã thực thụ hiểu tác giả muốn nói gì. Ở đây chỉ cần lưu ý một tí nữa để thấy cần phân biệt mấy chữ muốn nói gì với những câu hỏi về nguyên do (vì sao mà nói thế?) về động cơ (nói thế để làm gì?).

Nói tóm lại, dịch thuật công chứng phi ngôn từ hoá nguyên bản không hề gây trở ngại cho người dịch mà chính là tạo một điều kiện chẳng thể thiếu để họ có thể dùng nội quan (introspection) soi sáng tâm tưởng mình để thoát ra ngoài những từ ngữ có thể gây nên những tạp âm (noise - hiểu theo nghĩa của lý thuyết thông báo) có hại cho hoạt động “hiểu” (comprehension) của tâm khảm nếu người nghe không quên ngay đi để chỉ hội tụ vào việc hiểu cho đúng tác giả muốn nói gì, muốn mình mường tượng được những hình ảnh nào.

(3) Công việc tìm hiểu cái nghĩa, cái ý mà tác giả muốn nói sẽ được nhận thức một cách minh xác hơn nữa khi ta Phân tích một cách hiển ngôn, bằng siêu tiếng nói của ngôn ngữ học và của ngữ dụng học (nhất là trong những hành động ngôn từ (speech acts) của tác giả và của các nhân vật, trong đó có những câu được gọi là câu ngôn hành - performative sentences)