HN Tính chuyên nghiệp của dịch thuật cần yếu tố ?

1. Nhu cầu Dịch thuật
Việt Nam ngày càng phát triển, sơn hà càng ngày càng đổi mới, quan hệ quốc tế mở rộng không ngừng. Nhu cầu về ngoại ngữ gia tăng và một điều đáng mừng là số người thông ngoại ngữ đã tăng lên đáng kể nhờ sự quan tâm, đầu tư của Nhà nước, của các cơ quan, doanh nghiệp và cá nhân cho việc giảng dạy và học tập ngoại ngữ, trong nước cũng như du học nước ngoài. Tuy nhiên, điều đó không làm giảm đi vai trò của công tác dich thuat
trái lại, số lượng văn bản, tài liệu, tin tức, v.v. cần chuyển dịch càng ngày càng nhiều. Các phương tiện thông báo đại chúng như phát thanh, truyền hình, báo chí cần chuyển dịch thông báo từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt để truyền tải tới quảng đại công chúng. Các giao kèo, văn kiện dự án, dữ liệu cần được dịch trong các giao du hành chính, thương mại, hiệp tác quốc tế, v.v. cũng tăng mạnh. Các tác phẩm điện ảnh nước ngoài cần có thuyết minh hoặc phụ đề tiếng Việt. Phần mềm máy tính cần được Việt hoá, tạo thuận tiện cho người sử dụng. Các lớp đào tạo, tập huấn do chuyên gia nước ngoài giảng dạy cần có thông ngôn để nhiều người tham gia học tập hơn. Có thể kể ra muôn ngàn đề nghị Dịch thuật khác. Rõ ràng nhu cầu dịch thuật công chứng hiện đang ngày càng đa dạng, gia tăng và tăng mạnh.
2. Thực trạng
Vậy thực trạng công tác dịch thuật những năm gần đây ra sao? Theo hiểu biết chưa đầy đủ của chúng tôi, số lượng cán bộ có thể đảm trách công việc phiên/biên dịch với chất lượng cao hiện giờ không nhiều. Thế hệ những dịch giả lừng danh, đã có rất nhiều bản dịch các tác phẩm điển hình của văn chương Nga, Pháp, Anh, Đức, Trung Quốc, v.v. như Đỗ Đức Hiểu, Thái Bá Tân, Thuý Toàn chỉ đếm trên đầu ngón tay, phần lớn đã khá cao tuổi và không thể làm thuê tác phiên dịch vốn liếng khá căng thẳng và đòi hỏi sự nhanh nhạy. đời thứ hai chuyên sâu vào công tác thông ngôn hơn là biên dịch, nhưng đa phần hiện đang giữ những chức vụ quan trọng trong Bộ Ngoại giao, Vụ hiệp tác quốc tế các bộ hoặc các trường đại học nên cũng không có nhiều thời gian tham gia công việc này. Thế hệ thứ ba như chúng tôi hiện đang giảng dạy tại các trường đại học với số lượng sinh viên khá lớn, khối lượng công việc nặng nề nên cũng không có nhiều người có điều kiện thẳng tính tham gia phiên/biên dịch. đẵn công việc thông dịch hiện do Thế hệ thứ tư gồm sinh viên ngoại ngữ mới ra trường ít năm đảm trách. Còn công tác biên dịch kể cả dịch các tác phẩm văn chương, được một số lượng đông đảo những người biết ngoại ngữ thực hành. Công sức của họ thật là to lớn, lượng sản phẩm họ tạo ra thật khổng lồ. Dầu vậy, nhìn tổng thể, có thể nói công tác dịch tiếng anh sang tiếng việt, cả thông dịch (dịch nói) và biên dịch (dịch viết) ở nước ta cho đến nay vẫn chưa trở nên một nghề mang tính chuyên nghiệp.
Việc thiếu chuyên nghiệp hoá đã dẫn tới nhiều hậu quả đáng buồn, thậm chí nghiêm trọng. Báo Đầu tư một lần có đăng bài Bộ trưởng cứu thông dịch kể lại trường hợp thông dịch đã dịch đoạn nói về công ti Proctor and Gambles là “chúng tôi kinh doanh ở đây như đánh bạc”, mặc dù chữ Gambles ở đây đơn giản chỉ là tên công ti chẳng liên hệ gì tới cờ bạc cả. Lần khác, một ngôn ngữ lập trình có tên Java đã được thông dịch chuyển thành “chúng tôi đã thử nghiệm phần mềm này ở Java” (Indonesia). Lại nữa, trong khi vậy thể hiện mô tả sự tức giận của diễn giả đối với một hiện tượng bức xúc, thông ngôn đã thêm cả từ bloody vào lời dịch, một từ tứ tung bất lịch sự trong một quang cảnh trang trọng. Điều đó khiến bít tất cử toạ nước ngoài ồ lên và diễn giả lúc đó chẳng hiểu mình nói gì mà họ lại có phản ứng khác hẳn với các đại biểu Việt Nam như vậy.

3. duyên do

duyên do của thực trạng trên là do đâu? trước nhất, đó là do sự thiếu hụt tri thức và kĩ năng của người dự công tác dịch thuật. Người làm công tác dich thuat cong chung cần nhiều loại tri thức: tiếng nói, văn hoá, tri thức phổ biến hay tri thức nền (general or background knowledge) và tri thức chuyên môn. Họ cần phải thông đạt, có vốn từ vị phong phú, hiểu biết thấu suốt những vấn đề tiếng nói học của cả hai ngôn ngữ, hiểu biết những tương đồng và dị biệt giữa hai tiếng nói không những chỉ về ngữ pháp mà còn về ngữ nghĩa và ngữ dụng. Những hiểu biết đó gắn chặt với tri thức văn hoá về sơn hà, con người, lối sống, nếp, phong tục tập quán của hai cộng đồng tiếng nói. Đến lượt chúng, tri thức văn hoá lại phải dựa trên một nền móng tri thức bách khoa vững chắc và liên tục được cập nhật. rút cục, mỗi chuyên ngành có những thuật ngữ, cách biểu thị riêng, phong cách riêng, đòi hỏi người làm mướn tác dịch thuật phải hiểu được ít ra là ý nghĩa, nội hàm của chúng, dẫu rằng chẳng thể sâu như một nhà chuyên môn. Tiếc thay, việc đào tạo ngoại ngữ chuyên ngành tới nay vẫn chưa đạt hiệu quả cao, cả về phía đay nghiến lẫn học viên, như Đinh Văn Đức và Kiều Châu nhận định “… Cho đến nay chúng ta chưa có một chiến lược đào tạo đội ngũ ngoại ngữ chuyên ngành. Tuyệt đại bộ phận ba của các bộ môn ngoại ngữ khi dạy chuyên ngành đều tự học và tự tìm lối. Tính du kích và phi chuyên nghiệp chính là ở đây.”(2)
Điều này dẫn tới nhiều thách thức đối với công tác dịch thuật; nhà chuyên môn giỏi thì khả năng thành thục ngoại ngữ lại thấp, người giỏi ngoại ngữ lại thiếu tri thức chuyên môn, và một số người hội đủ cả hai phẩm chất này ở mức thuần thục thật quá ít ỏi. chứng cứ có thể thấy như embedded systems được các chuyên gia tin học dịch là hệ thống nhúng, environmentally friendly technology được các nhà môi trường dịch là công nghệ thân môi trường. hẳn nhiên dịch như thế có thể vẫn khả chấp, song nếu họ có tri thức tiếng nói tốt hơn thì đã chọn lọc cách biểu thị trong sáng, dễ hiểu hơn. Song trái lại, nếu những thuật ngữ như trên được đưa cho những người chỉ biết ngoại ngữ mà không hiểu biết về tin học hay môi trường thì chưa chắc đã tìm được một thuật ngữ hiệp.
Ngoài những thiếu hụt về kiến thức, nhiều người làm phiên dịch hiện nay còn thiếu kĩ năng. Họ không hiểu hết những đòi hỏi của công tác thông dịch nên không chuyên chú đào luyện những kĩ năng cấp thiết của nghề này, chẳng hạn như kĩ năng ghi nhớ thông báo, tái tạo lại ý tưởng người nói mới truyền đạt, kĩ năng diễn thuyết trước công chúng (public speaking), v.v. Đây là hai nguyên do chính dẫn tới tình trạng trên. Nghề giảng dạy ngoại ngữ nói chung và giảng dạy môn dịch nói riêng, dịch tiếng việt sang tiếng anh, nghề thông ngôn và nghề biên dịch là những nghề có can dự, tác động đến nhau rất lớn, nhưng không phải đồng nhất mà là những nghề biệt lập.
4. Nhu cầu đào tạo và chuẩn hoá
Qua những bàn bạc trên đây, chúng tôi thiết tưởng với nhân cách là một nghề chuyên nghiệp, những người làm thuê tác phiên/biên dịch cần được đào tạo một cách chuyên nghiệp, bài bản và cần phải chuẩn hoá. Đã gần hết thập kỉ trước tiên của thế kỉ 21, thế kỉ của kinh tế tri thức, của hàng loạt các tiêu chuẩn như ISO, GMP mà các nhà sản xuất, doanh nghiệp ở mọi lĩnh vực kinh tế, giáo dục, y dược, v.v. phải bảo đảm và tuân thủ nếu muốn cung cấp cho người dùng những sản phẩm, dịch vụ có chất lượng để tồn tại và phát triển trong thế giới toàn cầu hoá, cạnh tranh mạnh mẽ hiện nay. Nghề thông dịch và nghề biên dịch cũng cần phải có những tiêu chuẩn chuyên nghiệp như vây.
Thứ nữa, người/cơ quan dùng phiên/biên dịch cũng cần nhận thức rõ điều này để đảm bảo chất lượng của công việc. Chất lượng của mọi hoạt động, dịch vụ, sản phẩm phải được sự bảo đảm, tuân thủ của cả phía người sinh sản/cung cấp lẫn người dùng. Nếu người dùng còn coi nhẹ chất lượng, tự mãn nguyện theo quan điểm “miễn cứ có là được”, bất luận tốt xấu, thì còn có sản phẩm/dịch vụ kém, gây tác hại không chỉ ngay trước mắt mà còn lâu dài về sau. Sản phẩm của biên/phiên dịch cũng không phải là ngoại lệ. Nếu tình trạng ‘nghiệp dư’ từ những năm 60, 70 của thế kỉ trước trong công tác này vẫn tiếp diễn thì chẳng khác gì hàng hoá sản phẩm của chúng ta vẫn chỉ theo kiểu ‘tự sản tự tiêu’, chất lượng thấp chứ không thể xuất khẩu, thâm nhập thị trường quốc tế được.